ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΔΡΑΜΑ

Κατά την κλασική περίοδο, και συγκεκριμένα τον 5^ο αιώνα π.Χ. γεννήθηκε το δρᾶμα, τραγικό (τραγωδία) και κωμικό (κωμωδία). Η δραματική ποίηση (δρᾶμα<δράω –ῶ=πράττω) συνέθεσε το έπος με τη λυρική ποίηση, που προηγήθηκαν χρονικά, αλλά διαφοροποιήθηκε από αυτά γιατί προοριζόταν για παράσταση (αναπαράσταση γεγονότος μπροστά σε θεατές).

Το δρᾶμα προήλθε από τις θρησκευτικές τελετές (δρώμενα) προς τιμήν του Διονύσου, που λατρευόταν με πολυάριθμες γιορτές στην Αθήνα. Επειδή η λατρεία του  ήταν εξαιρετικά δημοφιλής στις λαϊκές τάξεις και τους αγρότες, οι άρχοντες (με πρώτο τον τύραννο Πεισίστρατο) την ενίσχυαν, προκειμένου να είναι οι ίδιοι αρεστοί στο λαό.

Τα χαρακτηριστικά της  λατρείας του Διονύσου ήταν 1. η ιερή μανία που προκαλούσε την ἒκστασιν (βγαίνω από τον εαυτό μου), 2. η θεοληψία (καταλαμβάνομαι από το πνεύμα του θεού), 3. ο έξαλλος ἐνθουσιασμός (εμπνέομαι από το θεό), 4. η μίμησις (κινήσεις, φωνές που εξέφραζαν συναισθηματικές καταστάσεις), 5. η μεταμφίεση των πιστών σε Σατύρους (δαίμονες με χαρακτηριστικά τράγου, που ακολουθούσαν το θεό Διόνυσο).

Χορός, αποτελούμενος από πενήντα (50) πιστούς του θεού μεταμφιεσμένους σε τράγους, που κινούνταν γύρω από το βωμό του με συνοδεία αυλού, τραγουδούσε το διθύραμβο. Ο ἐξάρχων, δηλαδή ο επικεφαλής των χορευτών, πιθανότατα να αφηγούνταν  σκηνές από τη ζωή και τα παθήματα του Διονύσου. Από τον αυτοσχέδιο και άτεχνο διθύραμβο προήλθαν τα τρία είδη της δραματικής ποίησης, η τραγωδία, η κωμωδία και το σατυρικό δράμα.

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ

Η προέλευση και η εξέλιξη 
Τον 6^ο αιώνα π.Χ. ο Ἀρίων έδωσε στο διθύραμβο έντεχνη μορφή και παρουσίασε τους χορευτές μεταμφιεσμένους σε Σατύρους, δηλαδή τραγόμορφους (τραγῳδοί< τράγων ῳδή).

Το 534 π.Χ. στην Αθήνα, ενώ κυβερνούσε ο τύραννος Πεισίστρατος, ο ποιητής Θέσπις έκανε την πρώτη «διδασκαλία» (παράσταση) τραγωδίας. Σ΄ αυτήν εισήγαγε τον υποκριτή (υποκρίνομαι= αποκρίνομαι), δηλαδή έναν ηθοποιό που στάθηκε απέναντι από τον ἐξάρχοντα του Χορού και διαλέχθηκε, συνομίλησε μαζί του με στίχους.

Από τότε, και σε σύντομο χρόνο, εξελίχθηκε και διαμορφώθηκε η τραγωδία. Η Αθήνα του χρυσού αιώνα, που ακολούθησε, αποτέλεσε το ιδανικότερο έδαφος για να αναπτυχθεί το δράμα. Οι δημοκρατικοί θεσμοί, οι νικηφόροι πόλεμοι, η συνολική πνευματική ανάπτυξη (ρητορεία, φιλοσοφία, ιστοριογραφία, κ.λ.π.) κατέστησαν την Αθήνα το μεγαλύτερο πολιτιστικό κέντρο του ελληνικού κόσμου. Υπό  αυτές τις συνθήκες καθιερώθηκαν οι δραματικοί αγώνες και αγαπήθηκαν από όλους.

Η τραγωδία, πολύ νωρίς, έπαψε να σχετίζεται θεματικά με το Διόνυσο («οὐδέν πρός τόν Διόνυσον»).  Όμως, δεν έπαψε ποτέ να συνδέεται με τη διονυσιακή λατρεία, αφού οι δραματικοί αγώνες αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος της και γίνονταν μόνο στα πλαίσια εορτών αφιερωμένων σε αυτόν, στον ιερό χώρο του Ελευθερέως Διονύσου. Ακόμη, οι ιερείς του κατείχαν τιμητική θέση στην πρώτη σειρά των επισήμων και το στεφάνι που στεφάνωνε τους νικητές των αγώνων ήταν από το ιερό φυτό του Διονύσου, τον κισσό. Βασικά συστατικά του δράματος παρέμειναν ο Χορός, η μεταμφίεση και η σκευή των ηθοποιών.

Στις τραγωδίες εξυμνούνταν ο ηρωικός άνθρωπος, που συγκρούεται με τη Μοίρα, την Ανάγκη, τη θεία δικαιοσύνη. Ηθικό υπόβαθρο αποτελούσε το τριαδικό σχήμα ὓβρις - ἂτη – δίκη, σύμφωνα με το οποίο ο άνθρωπος γίνεται υβριστής (ὓβρις) και τυφλωμένος οδηγείται στον όλεθρο (ἂτη), προκαλεί την οργή των θεών (νέμεσις) που τον τιμωρούν με βαρύ χτύπημά (τίσις) και αποκαθιστούν την τάξη και τη δικαιοσύνη στην ανθρώπινη κοινότητα (δίκη). Με μοναδική εξαίρεση δύο τραγωδίες, όλα τα σωζόμενα έργα άντλησαν τα θέματά τους από τους μεγάλους μυθικούς κύκλους. Οι τραγικοί ποιητές, όμως, συνέδεσαν αυτούς τους μύθους με τη σύγχρονή τους επικαιρότητα και τους προβληματισμούς τους. Έτσι, κυρίαρχη θέση στις τραγωδίες κατέχουν τα μεγάλα ανθρωπολογικά προβλήματα του πολέμου και της ειρήνης, της δικαιοσύνης, της φιλοπατρίας, της ευσέβειας.

Δραματικοί αγώνες

Προς τιμήν του θεού Διονύσου τελούνταν στην αρχαία Αθήνα τέσσερις γιορτές:

Τα Μικρά ή κατ΄ αγρούς Διονύσια (μεταξύ Δεκεμβρίου και Ιανουαρίου)

Τα Λήναια (μεταξύ Ιανουαρίου και Φεβρουαρίου)

Τα Ανθεστήρια (μεταξύ Φεβρουαρίου και Μαρτίου) και

Τα Μεγάλα ή εν άστυ Διονύσια (μεταξύ Μαρτίου και Απριλίου).

Με εξαίρεση τα Μικρά Διονύσια, κατά τα οποία γίνονταν μόνο επαναλήψεις δραματικών έργων, σε όλες τις άλλες γιορτές γίνονταν δραματικοί αγώνες. Τη μεγαλύτερη αίγλη, όμως, είχαν αυτοί των Μεγάλων Διονυσίων. Οι αγώνες διαρκούσαν τρεις ημέρες και κάθε μέρα ένας ποιητής παρουσίαζε την τετραλογία του (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα).

Την οργάνωση των αγώνων είχε η αθηναϊκή πολιτεία και επέβλεπε ο ἐπώνυμος ἂρχων. Αυτός επέλεγε, από τους ποιητές που είχαν υποβάλει αίτηση, τους τρεις που θα διαγωνίζονταν και ἐδίδου (έδινε) χορόν,  μετά από αίτηση (ἢτει χορόν), σε κάθε έναν από τους επιλεγμένους ποιητές. Επίσης, υποδείκνυε το χορηγό για τον κάθε ποιητή.

Οι χορηγοί ήταν πλούσιοι πολίτες που επιλέγονταν από την πολιτεία για να αναλάβουν τα έξοδα της παράστασης, δηλαδή την αμοιβή του Χορού, του χοροδιδάσκαλου, του αυλητή, το κόστος της σκευής (μάσκες, κοστούμια, κ.λ.π.).

Κριτές των αγώνων ήταν δέκα Αθηναίοι πολίτες (ένας από κάθε φυλή), που επιλέγονταν με κλήρωση. Αυτοί έγραφαν την κρίση τους σε πινακίδες και τις έριχναν σε κάλπη. Μόνο πέντε πινακίδες ανασύρονταν τελικά από μέσα και καθόριζαν το νικητή.

Σε πανηγυρική τελετή που γινόταν στην Εκκλησία του Δήμου απονέμονταν τα βραβεία (πρωτεῖα, δευτερεῖα, τριτεῖα) στους  νικητές ποιητές και τους χορηγούς τους, συνοδευόμενα από στεφάνι κισσού. Τα ονόματα των ποιητών, των χορηγών και των πρωταγωνιστών αναγράφονταν σε πλάκες (διδασκαλίαι) που τις κατέθεταν στο δημόσιο αρχείο για φύλαξη. Από τέτοιες πλάκες που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη προήλθαν πολύτιμες πληροφορίες για τους δραματικούς αγώνες.

Πριν από την ημέρα της παράστασης, ο ποιητής παρουσίαζε στο Ωδείο, (που ήταν ένα μικρό, κλειστό –στεγασμένο- θέατρο) τους υποκριτές και τους χορευτές, που θα έπαιρναν μέρος στην παράσταση, χωρίς προσωπεία. Αυτή η παρουσίαση ονομαζόταν προαγών.

Το κοινό.  Χιλιάδες Αθηναίοι πολίτες και μέτοικοι, αλλά και ξένοι, (και γυναίκες) κατέκλυζαν κάθε χρόνο το θέατρο του Διονύσου για να παρακολουθήσουν τους δραματικούς αγώνες. Πλήρωναν εισιτήριο, που ονομαζόταν σύμβολον. Στην εποχή του Περικλή, η Πολιτεία παρείχε στους άπορους πολίτες της τα θεωρικά, δηλαδή ένα χρηματικό βοήθημα, προκειμένου να παρακολουθήσουν και αυτοί τις παραστάσεις. Αυτό αποδεικνύει τη σημασία που είχε για τη δημοκρατική Αθήνα η προσέλευση όλων των πολιτών, αφού το θέατρο αποτελούσε για αυτούς συμπληρωματικό μέσο εκπαίδευσης (μέγιστο μάθημα παιδείας και δημοκρατίας). 

Οι θεατές ανηφόριζαν ως το θέατρο, από τη νύχτα ακόμη, για να καταλάβουν καλύτερες θέσεις και, επί τρεις ημέρες, παρακολουθούσαν τα δραματικά έργα, που άρχιζαν με την ανατολή του ήλιου. Ήταν εφοδιασμένοι με φαγώσιμα, τα οποία, σε περίπτωση που δεν τους άρεσε κάτι στην παράσταση, τα εκσφενδόνιζαν προς τη σκηνή. Αντιδρούσαν, επίσης, με φωνές επιδοκιμασίας ή χλεύης, όπως συμβαίνει σε όλες τις πολυπληθείς συγκεντρώσεις.

Ο χώρος των παραστάσεων περιλάμβανε:

   Το θέατρον ή κοῖλον (θεάομαι, -ῶμαι= βλέπω), όπου κάθονταν οι θεατές ημικυκλικά, απέναντι από τη σκηνή. Τα καθίσματα των θεατών (εδώλια) ήταν χτισμένα αμφιθεατρικά και αριθμημένα. Στην αρχή ήταν ξύλινα, αλλά αργότερα κατασκευάζονταν από πέτρα. Το κοῖλον χωριζόταν σε τρεις ζώνες με δύο μεγάλους οριζόντιους διαδρόμους, τα διαζώματα. Για να μπορούν να κινηθούν οι θεατές προς όλα τα διαζώματα, οι θέσεις διακόπτονταν από σκάλες (κλίμακες). Τα σφηνοειδή τμήματα των εδωλίων, ανάμεσα στις κλίμακες, ονομάζονταν κερκίδες.

  Την ὀρχήστρα (ὀρχέομαι, -οῦμαι= χορεύω), κυκλικό ή ημικυκλικό επίπεδο μέρος, στο κέντρο του θεάτρου, όπου κινούνταν ο Χορός. Στη μέση της υπήρχε ένας βωμός, η θυμέλη (θύω=θυσιάζω) για την καθιερωμένη θυσία στο θεό Διόνυσο πριν την έναρξη των παραστάσεων.

Τη σκηνή, μία ορθογώνια παραλληλόγραμμη ξύλινη κατασκευή που βρισκόταν κατά μήκος της πλευράς της ορχήστρας που δεν υπήρχαν κερκίδες, και χρησίμευε για να στερεωθούν σε αυτήν τα σκηνικά και για να αλλάζουν πίσω της κοστούμια οι υποκριτές.  Η σκηνή αποτελούσε συνήθως την πρόσοψη ανακτόρου ή ναού και εικόνιζε τρεις θύρες, από τις οποίες η μεσαία ήταν η βασίλειος θύρα (πιο επιβλητική κατασκευή από τις άλλες) και χρησίμευε για την έξοδο του βασιλιά. Οι άλλες δύο δεν ήταν λειτουργικές.

Οι πάροδοι ήταν οι δύο διάδρομοι, δεξιά και αριστερά από τη σκηνή, από τους οποίους εισέρχονταν όλα τα πρόσωπα του έργου. Όταν ένας ήρωας έμπαινε από τη δεξιά, ως προς τους θεατές, πάροδο, αυτό σήμαινε ότι, ερχόταν από την πόλη ή από το λιμάνι, τη θάλασσα. Όταν, αντίθετα, έμπαινε από την αριστερή πάροδο, σήμαινε ότι ερχόταν από τους αγρούς, την ύπαιθρο ή από άλλη πόλη. Από μία πάροδο έμπαινε στην ορχήστρα τραγουδώντας, σε κάθε παράσταση, και ο Χορός. Για αυτό το πρώτο τραγούδι του (εἰσόδιον ἂσμα) ονομαζόταν πάροδος.

Το λογεῖον ήταν ο κύριος χώρος δράσης των υποκριτών. Επρόκειτο για ένα στενό υπερυψωμένο ξύλινο- και έπειτα πέτρινο ή μαρμάρινο- δάπεδο ανάμεσα στην ορχήστρα και τη σκηνή.

Το θεολογεῖον ήταν μια υπερυψωμένη εξέδρα του σκηνικού οικοδομήματος, που χρησίμευε για την εμφάνιση (επιφάνεια) των θεών.  Από τα έργα του Ευριπίδη και έπειτα, με ένα ειδικό θεατρικό μηχάνημα, τον γερανόν ή αιώρημα, ανυψωνόταν ὁ ἀπό μηχανῆς θεός για να δώσει λύση στο δράμα, όταν έφτανε σε αδιέξοδο.

Άλλα θεατρικά μηχανήματα, που χρησιμοποιούνταν στο ανέβασμα των παραστάσεων ήταν:

Το ἐκκύκλημα, δηλαδή, ένα φορείο, πάνω στο οποίο μετέφεραν και παρουσίαζαν στους θεατές ομοιώματα νεκρών (ποτέ, όμως, δεν αναπαριστούσαν την προηγηθείσα σκηνή φόνου μπροστά  στα μάτια τους).

 Το βροντεῖον και το κεραυνοσκοπεῖον, με τα οποία αναπαριστούσαν μηχανικά τη βροντή και την αστραπή.

Οι περίακτοι (περί+ ἂγω= περιτυλίγω), δύο ξύλινοι στύλοι, δηλαδή, που πάνω τους τύλιγαν ζωγραφισμένα σκηνικά (πιθανόν και από τις δύο πλευρές), και ξετυλίγοντάς τους τα άλλαζαν γρήγορα.

Συντελεστές της παράστασης

Ο Χορός αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της τραγωδίας. Από τους 50 χορευτές του άτεχνου διθύραμβου, έμειναν, τελικά, 15. Τα μέλη του μοιράζονταν σε δύο ημιχόρια (7+7) και επικεφαλής τους ήταν ο κορυφαίος, που δια-λεγόταν (συνομιλούσε) με τους υποκριτές στη διάρκεια της παράστασης. Οι χορευτές ήταν ερασιτέχνες, πάντα άνδρες, φορούσαν κοστούμια απλούστερα από τους ηθοποιούς, ήξεραν να τραγουδούν και να χορεύουν και παρίσταναν, συνήθως, γέροντες ή γυναίκες.

  Πολλές τραγωδίες πήραν τον τίτλο τους από το Χορό: Ἰκέτιδες, Χοηφόροι, Τρωάδες, Πέρσαι, κ.α. Ο Χορός αντιπροσώπευε την κοινή γνώμη και εξέφραζε μία συλλογική συνείδηση. Κανένα μέλος του δεν διαφοροποιούνταν από το σύνολο. Όσο – με  το πέρασμα του χρόνου και τις δημιουργικές παρεμβάσεις των ποιητών - αναπτυσσόταν η τραγωδία, τόσο μειωνόταν το λυρικό – χορικό στοιχείο και αυξανόταν το διαλογικό – δραματικό.

Οι υποκριτές Ο Θέσπις εισήγαγε τον πρώτο υποκριτή, ο Αισχύλος τον δεύτερο και ο Σοφοκλής τον τρίτο. Όλα, λοιπόν, τα πρόσωπα του δράματος τα υποδύονταν αυτοί οι τρεις υποκριτές, που ήταν άνδρες- και τα γυναικεία-. Αυτό σήμαινε ότι έπρεπε συχνά και γοργά να αλλάζουν κοστούμια, πίσω από τη σκηνή, για τις ανάγκες κάθε παράστασης.

   Ήταν επαγγελματίες, κυρίως Αθηναίοι πολίτες. Η τέχνη τους ήταν δύσκολη, για αυτό και κατείχαν ξεχωριστή θέση στην αθηναϊκή κοινωνία. Απολάμβαναν, μάλιστα, σημαντικά προνόμια. Σαν θεράποντες (λειτουργοί) του Διονύσου, (μιας και το θέατρο είχε θρησκευτικό χαρακτήρα) ανήκαν σε μια συντεχνία που ονομαζόταν «κοινόν περί τόν Διόνυσον τεχνητῶν».

 Η σκευή  Για να υποδυθούν πολλούς διαφορετικούς ρόλους, φορούσαν στο πρόσωπο μάσκες, τα προσωπεῖα, και χρησιμοποιούσαν μια λευκή σκόνη, το ψιμύθιον, για να «ομορφαίνουν». Τα κοστούμια τους ήταν πολυτελή, πλούσια διακοσμημένα, (πολύ μακρύς χιτώνας – ποδήρης -  με μανίκια που υπογράμμιζαν τις κινήσεις των χεριών). Φορούσαν και ψηλά υποδήματα, τους κοθόρνους, που έμοιαζαν με τις σύγχρονες μπότες, για να φαίνονται ψηλότεροι.  Ήταν μαλακά, ευλύγιστα, μονοκόμματα υποδήματα που φοριόταν και στο δεξί και στο αριστερό πόδι. Η εμφάνισή τους συνολικά ήταν επιβλητική, μεγαλοπρεπής και αφύσικη, με αποτέλεσμα να προκαλεί δέος στο θεατή. Έμοιαζαν πραγματικά με τους μυθικούς ήρωες που υποδύονταν.

 

Δομή της τραγωδίας

Ορισμός

Ο μεγάλος φιλόσοφος της αρχαιότητας Αριστοτέλης ασχολήθηκε με την τραγωδία στο έργο του Περί ποιητικής. Έδωσε για αυτήν τον εξής ορισμό:

Ἒστιν οὖν τραγῳδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καί τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳ λόγῳ, χωρίς ἑκάστῳ τῶν εἰδῶν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων καί οὐ δι΄ ἀπαγγελίας, δι΄ ἐλέου καί φόβου περαίνουσα τήν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν.

Ελεύθερη μετάφραση:

Η τραγωδία, δηλαδή, είναι μίμηση πράξης εξαιρετικής και τέλειας (με αρχή, μέση και τέλος), που έχει σωστό, ευσύνοπτο μέγεθος, με λόγο που τέρπει (ακούγεται με ενδιαφέρον), διαφορετική για τα δύο μέρη της (διαλογικό και χορικό), με πρόσωπα που δρουν και δεν απαγγέλλουν απλώς, και η οποία με τη συμπάθεια του θεατή (προς τον πάσχοντα ήρωα) και το φόβο (μήπως βρεθεί σε παρόμοια θέση) επιφέρει στο τέλος τη λύτρωση από παρόμοια πάθη (κάθαρση).

Επομένως, η τραγωδία είναι η θεατρική παρουσίαση ενός μύθου με ποιητικό λόγο. Ο ρόλος της είναι παιδευτικός, γιατί ο θεατής συμμετέχει συναισθηματικά στα δρώμενα επί σκηνής και βλέποντας την αποκατάσταση της κοινωνικής ισορροπίας και της ηθικής τάξης με τη δικαίωση του τραγικού ήρωα ή την καταστροφή του, γίνεται και ο ίδιος πνευματικά και ηθικά καλύτερος («καθαίρεται»).

Τα μέρη της τραγωδίας

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η τραγωδία χωρίζεται στα κατά ποσόν και τα κατά ποιόν μέρη της.

Τα κατά ποσόν μέρη αφορούν την έκταση του έργου και είναι: 
1.Τα διαλογικά – επικά (γραμμένα στην αττική διάλεκτο και σε ιαμβικό τρίμετρο). Αυτά είναι:

Α. Ο πρόλογος. Πρόκειται για τον πρώτο λόγο του υποκριτή, πριν την είσοδο του Χορού. Ήταν μονόλογος, διαλογική σκηνή ή και τα δύο (όπως στην Ελένη του Ευριπίδη). Με αυτόν παρουσιάζονταν η υπόθεση του έργου.

Β. Τα επεισόδια. Ήταν δύο έως πέντε. Κατά τη διάρκειά τους υπήρχε δράση στη σκηνή και προωθούνταν η υπόθεση.

Γ. Η έξοδος. Άρχιζε μετά το τελευταίο στάσιμο και ολοκληρωνόταν με το εξόδιο άσμα του Χορού. Σε αυτήν δινόταν, ουσιαστικά, η λύση στο δράμα.

2. Τα λυρικά – χορικά μέρη (στη δυσνόητη – για τους Αθηναίους - δωρική διάλεκτο και σε διάφορα μέτρα). Ψάλλονταν από το Χορό και συνοδευόταν από μουσική και χορευτικές κινήσεις. Αυτά ήταν: 
Α. Η πάροδος. Ήταν το άσμα που τραγουδούσε ο Χορός στην πρώτη του είσοδο, καθώς έμπαινε στην ορχήστρα με ρυθμικό βηματισμό. 
Β. Τα στάσιμα. Ήταν τα άσματα που  έψαλε ο Χορός όταν πια είχε λάβει τη θέση του στην ορχήστρα (στάσιν) και συνοδεύονταν από μικρές χορευτικές κινήσεις. Αν και το περιεχόμενό τους εμπνεόταν από το επεισόδιο που είχε προηγηθεί, δεν προωθούσαν την υπόθεση του δράματος. 
Γ. Οι μονωδίες, οι διωδίες, οι κομμοί.  Άλλα λυρικά στοιχεία, που δεν εμφανίζονταν σταθερά στις τραγωδίες αλλά παρεμβάλλονταν στα διαλογικά μέρη, όπου έπρεπε. Οι μονωδίες και οι διωδίες ψάλλονταν από έναν ή δύο υποκριτές αντίστοιχα, ενώ οι κομμοί (θρηνητικά άσματα) από τους υποκριτές και το  Χορό εναλλάξ.
Τα κατά ποσόν μέρη  αφορούν την ανάλυση, την ποιότητα του έργου και είναι: 
1.Ο μῦθος: Η υπόθεση της τραγωδίας, το σενάριο. Οι τραγωδίες έπαψαν πολύ νωρίς να αντλούν τα θέματά τους από τη διονυσιακή παράδοση και στράφηκαν στους τρεις μεγάλους μυθικούς κύκλους της επικής ποίησης, τον Αργοναυτικό, το Θηβαϊκό και τον Τρωικό, που αγαπούσε τότε όλος ο λαός. Οι ποιητές, βέβαια, τροποποιούσαν τους μύθους ανάλογα με τους στόχους τους. Σώθηκε και μία τραγωδία (Πέρσαι) που έχει σαν θέμα την ήττα των Περσών από τους Έλληνες στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480π.Χ.), δηλαδή, ένα ιστορικό και όχι μυθικό γεγονός. Άρα σίγουρα υπήρξαν και άλλες τραγωδίες με ιστορικά θέματα που δεν έφτασαν μέχρι τις μέρες μας. 
2.Το ἦθος: Ο χαρακτήρας των δρώντων προσώπων και το ποιόν της συμπεριφοράς τους. 
3.Η λέξις: Η γλώσσα της τραγωδίας, η ποικιλία των εκφραστικών μέσων (π.χ. επαναλήψεις, υπερβολές, επιφωνηματικές εκφράσεις, κ.α.) και το ύφος. 
4.Η διάνοια: Οι ιδέες, οι σκέψεις των προσώπων και η επιχειρηματολογία τους. Οι ιδέες αυτές είχαν, συνήθως, διαχρονικό χαρακτήρα. 
5.Το μέλος: Η μουσική επένδυση της παράστασης, δηλαδή τα άσματα και τα όργανα που τα συνόδευαν. 
6.Η ὂψις: Η σκηνογραφία (περίακτοι κ.α.) και η σκευή (προσωπεία, χιτώνες, κόθορνοι).

Η συνταγή της πετυχημένης τραγωδίας

Η πλοκή του μύθου έπρεπε να έχει περιπέτεια (μεταστροφή της τύχης των ηρώων, συνήθως από την ευτυχία στη δυστυχία) και αναγνώριση (ο ήρωας γνωρίζει την αλήθεια που αγνοούσε). Ο συνδυασμός των δύο έκανε το μύθο πιο δραματικό. Η δραματικότητα επιτείνεται με την τραγική ειρωνεία, την οποία έχουμε όταν οι θεατές γνωρίζουν την πραγματικότητα, την αλήθεια, που αγνοούν τα πρόσωπα της τραγωδίας.

Οι μεγαλύτεροι τραγικοί ποιητές της αρχαιότητας, των οποίων έργα έχουν διασωθεί, ήταν ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης.

Ο Ευριπίδης(485-406π.Χ.) 

   
 Γ. Σεφέρη «Εὐριπίδης, Ἀθηναῖος» 

Γέρασε ἀνάμεσα στὴ φωτιὰ τῆς Τροίας

καὶ στὰ λατομεῖα τῆς Σικελίας.  
Τοῦ ἄρεσαν οἱ σπηλιὲς στὴν ἀμμουδιὰ

κι οἱ ζωγραφιὲς τῆς θάλασσας. 

Εἶδε τὶς φλέβες τῶν ἀνθρώπων 

σὰν ἕνα δίχτυ τῶν θεῶν,

ὅπου μᾶς πιάνουν σὰν τ᾿ ἀγρίμια·

προσπάθησε νὰ τὸ τρυπήσει. 

Ἦταν στρυφνός, οἱ φίλοι του ἦταν λίγοι·

ἦρθε ὁ καιρὸς καὶ τὸν σπαράξαν τὰ σκυλιά. 

Φιλότεχνος, εραστής της φύσης, οπαδός ανατρεπτικών –για την εποχή του – ιδεών, αντιδραστικός και επικριτικός απέναντι σε πολλά, αντικοινωνικός, αποστασιοποιημένος από τα πολιτικά πράγματα, αντιπαθητικός και ενοχλητικός (ενώ συμμετείχε επί πενήντα χρόνια σε δραματικούς αγώνες, μόνον τέσσερις φορές ανακηρύχθηκε πρώτος νικητής), κατηγορήθηκε από τους συγχρόνους του και διακωμωδήθηκε από τον Αριστοφάνη.

 Σώζονται τα εξής έργα του: Οι τραγωδίες Ἡρακλεῖδαι, Ἱκέτιδες, Ἀνδρομάχη, Ἑκάβη, Τρῳάδες, Μήδεια, Ἱππόλυτος, Ἂλκηστις, Φοίνισσαι, Ἰφιγένεια ἡ ἐν Αὐλίδι, Ἲων, Ἰφιγένεια ἡ ἐν Ταύροις, Ἑλένη, Ἡρακλῆς, Ἠλέκτρα, Ὀρέστης, Βάκχαι, Ῥῆσος και το σατυρικό δράμα Κύκλωψ.

Τα χαρακτηριστικά της ποιητικής τέχνης του Ευριπίδη

Ο Ευριπίδης, ευαίσθητος στα αιτήματα της εποχής του (πνευματικό κίνημα των σοφιστών, νέες ιδέες) με διάχυτη την ατμόσφαιρα απογοήτευσης και πικρίας (καταστροφικός για τους Αθηναίους πελοποννησιακός πόλεμος, μεγάλοι πολιτικοί που πρόδωσαν την πατρίδα, όπως ο Αλκιβιάδης) παρουσιάζει στο έργο του έναν κόσμο που δεν έχει τίποτα κοινό με τον κόσμο του  Αισχύλου και του Σοφοκλή. Οι ήρωές του βρίσκονται πιο κοντά στο θεατή (δεν είναι μόνον άρχοντες αλλά και άνθρωποι από ταπεινά κοινωνικά στρώματα) απ΄ όσο οι ήρωες των άλλων τραγικών. Στα έργα του απεικονίζει με μεγάλη δύναμη τους χαρακτήρες, ανδρικούς και γυναικείους, ψυχογραφώντας τους σε βάθος, συζητάει, διαμαρτύρεται, καταδικάζει, υποβάλλει ακόμη και τους θεούς σε αυστηρή κριτική. Παρουσιάζει το ίδιο ικανά το πιο οδυνηρό πάθος και τα θέματα (κοινωνικά, ανθρωπολογικά, φιλοσοφικά, πολιτικά, κ.α.) που τον απασχολούν και αναλύει. Ωστόσο, πουθενά αλλού δεν έχουμε τόσο έντονη την αίσθηση ότι ο άνθρωπος δεν ορίζει τη μοίρα του, όσο στο θέατρο του Ευριπίδη. Ο Αριστοτέλης, στην Ποιητική του, τον αποκάλεσε «τόν τραγικότατον τῶν ποιητῶν», ενώ εύστοχα χαρακτηρίστηκε ἀπό σκηνῆς φιλόσοφος.

Οι καινοτομίες του Ευριπίδη

Ο Ευριπίδης ανανέωσε την τραγωδία με τις εξής καινοτομίες: 
1. Εισήγαγε τον πρόλογο και την έξοδο, αυξάνοντας τα αφηγηματικά μέρη, στα οποία υπήρχε δράση.
2. Κατέβασε τους ήρωές του από τα βάθρα τους, παρουσιάζοντάς τους με τρόπο ρεαλιστικό, σαν κοινούς ανθρώπους και όχι εξιδανικευμένους. 
3. Διασκεύασε ελεύθερα τους μύθους  και τους προσάρμοσε στην καθημερινή ζωή.
4. Χρησιμοποίησε τον υπερφυσικό ἀπό μηχανῆς θεό για τη λύση των αδιεξόδων στα δράματά του, αυξάνοντας έτσι τα μέσα εντυπωσιασμού.
5. Μείωσε την έκταση των χορικών (στασίμων) και τα αποσύνδεσε σε κάποιο βαθμό από τα επεισόδια.
6. Έδωσε προτεραιότητα στη μουσική των χορικών σε βάρος του λόγου.
7. Υποβάθμισε την παρουσία του Χορού ως δραματικού οργάνου.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΔΡΑΜΑΤΟΣ
1.    Τι γνωρίζετε για τη λέξη «δρᾶμα»; 

2.    Από πού προήλθε το δράμα;

3.    Τι γνωρίζετε για το διθύραμβο;

4.    Ποια ήταν η σχέση του Αρίωνα με την τραγωδία;

5.    Τι γνωρίζετε για τον Θέσπη;

6.    Ποια στοιχεία της τραγωδίας μαρτυρούν ότι παρέμεινε πάντοτε συνδεδεμένη με τη διονυσιακή λατρεία;

7.    Ποιο σχήμα αποτελούσε το ηθικό υπόβαθρο της αρχαίας τραγωδίας; Ποια ήταν κυρίως τα θέματά της;

8.    Ποιες γιορτές γίνονταν στην Αθήνα προς τιμήν του θεού Διονύσου;

9.    Τι γνωρίζετε για την οργάνωση των δραματικών αγώνων στα Μεγάλα Διονύσια;

10.   Τι γνωρίζετε για τα βραβεία των αγώνων;

11.  Τι ήταν ο προαγών;

12.   Ποιοι παρακολουθούσαν τους αγώνες, τι πλήρωναν, πόση σημασία είχε για αυτούς η διαδικασία αυτή;

13.   Τι περιελάμβανε ο χώρος των παραστάσεων;

14.   Τι γνωρίζετε για τα μέρη του κοίλου (θεάτρου);

15.   Τι γνωρίζετε για την ορχήστρα;

16.   Τι γνωρίζετε για τη σκηνή;

17. Τι ήταν η πάροδος και τι σήμαινε για τους θεατές;

18.  Τι ήταν το λογεῖον και το θεολογεῖον; 

19.  Ποια θεατρικά μηχανήματα γνωρίζετε;

20. Ποιοι ήταν οι συντελεστές των παραστάσεων;

21.  Τι γνωρίζετε για το Χορό;

22. Τι γνωρίζετε για τους υποκριτές;

23.    Τι γνωρίζετε για τη σκευή των υποκριτών;

24. Ποια ήταν τα κατά ποιόν και ποια τα κατά ποσόν μέρη της αρχαίας τραγωδίας και τι γνωρίζετε για το καθένα;

25.  Ποια ήταν τα τρία σημαντικότερα συστατικά για να κριθεί πετυχημένη μια τραγωδία;

26. Ποιοι ήταν οι σημαντικότεροι τραγικοί ποιητές της αρχαιότητας;

27.   Ποιες ήταν οι σημαντικότερες καινοτομίες του Ευριπίδη;

ΑΛΕΞΙΟΥ

Μια φορά κι έναν καιρό μια βιβλιοθήκη φώλιασε σε μία σκάλα...



Αφίσσα που ζωγράφισε η ζωγράφος Ντόρα Τσαρούχα για το φετινό άνοιγμα της Βιβλιοθήκης μας

  Το σχολείο μας είναι πολυάνθρωπο αλλά οι χώροι του δε μας φτάνουν. Έτσι, κάποιοι μερακλήδες πριν από μερικά χρόνια, που ήθελαν να δημιουργήσουν δανειστική βιβλιοθήκη, αξιοποίησαν το μοναδικό χώρο που απέμενε, τη μαρμάρινη σκάλα που οδηγεί στη σκεπή του κτηρίου. Μπήκε πόρτα, φτιάχτηκαν ράφια, αγοράστηκαν βιβλία και   ξεκίνησε η λειτουργία της... Μη φανταστείτε τίποτε επιπέδου Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. Ούτε για αστείο. 600 τόμοι λογοτεχνία, 30 θεατρικά έργα, 100 ποιητικά, λίγα κόμικς και περιοδικά. Έχουμε και 10 λεξικά και πολλά αξιόλογα βιβλία που αφορούν την τέχνη. Πάμπολλα ράφια είναι κατειλημμένα από εγκυκλοπαίδειες , επιστημονικές μελέτες κ.λ.π., αλλά αυτές δεν τις ακουμπάει κανείς. Όχι γιατί απαγορεύεται αλλά να, γιατί είμαστε κομμάτι fun της λογοτεχνίας και δεν την αλλάζουμε με τίποτε.

Έπεται συνέχεια...

 

Καλή χρονιά, παιδιά!

Τα σχολεία ξανάνοιξαν και μαζί άνοιξαν κι οι καρδιές μας. Το άγχος να καλύψουμε την ύλη επανήλθε δριμύτερο. Σχέδια για εκπαιδευτικές εκδρομές, σενάρια για τη σχολική γιορτή της 25ης Μαρτίου, ιδέες για τον πανηγυρικό αποχαιρεσισμό της Γ΄τάξης, όλα περιμένουν. Γεροί να είμαστε.