3η ΕΝΟΤΗΤΑ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ (στίχοι 109 - 173)

  Άφιξη της Αθηνάς στην Ιθάκη και φιλοξενία της από τον Τηλέμαχο

Θέματα:

1.      Έναρξη εφαρμογής δεύτερου σκέλους του σχεδίου της Αθηνάς.

2.      Τι συμβαίνει στο παλάτι της Ιθάκης;

3.      Το τυπικό της φιλοξενίας και άλλα πολιτισμικά στοιχεία.

4.      Το ήθος των μνηστήρων αντιπαραβάλλεται με το ήθος του Τηλέμαχου.

Θεμελιώδεις έννοιες: Χώρος (από τον Όλυμπο στην Ιθάκη), πρόσωπα (μνηστήρες – Τηλέμαχος, Αθηνά).

Σχόλια:

Ακολουθώντας την Αθηνά περνούμε από το θεϊκό επίπεδο στο ανθρώπινο.

Στίχοι 118- 119: Η Αθηνά παίρνει τη μορφή ενός θνητού, εμφανίζεται στους ανθρώπους και συνυπάρχει μαζί τους.  Έχουμε, λοιπόν, την ενανθρώπισή της. Ανάλογο παράδειγμα αποτελεί η ενανθρώπιση του Ιησού Χριστού της χριστιανικής θρησκείας.

Παρουσιάζεται η κατάσταση που επικρατεί στο παλάτι μετά τη μακρόχρονη απουσία του Οδυσσέα. Από τη μια μεριά οι μνηστήρες, «αγέρωχοι» και «ξιπασμένοι», να κάθονται «σε τομάρια βοδιών που τα σφάξαν οι ίδιοι» και να συμπεριφέρονται σαν οικοδεσπότες. Από την άλλη ο «πικραμένος» και ντροπαλός Τηλέμαχος που αντιλαμβάνεται την απρέπεια αλλά αδρανεί.

Η εθιμοτυπία της φιλοξενίας (στίχοι 136- 161): Η χειραψία κατά την υποδοχή του επισκέπτη, η ευγενική απαλλαγή του από το φορτίο που τον βαραίνει, το καλωσόρισμά του, η είσοδός του στον οίκο, το κάθισμά του σε τιμητική θέση, το πλύσιμο των χεριών, η προετοιμασία και παροχή πλούσιου γεύματος. Ο ξένος θα κληθεί να δώσει πληροφορίες για την ταυτότητα και το ταξίδι του αφού του παρασχεθούν όλα τα παραπάνω.

Προσοχή: Πρόκειται για επαναλαμβανόμενη τυπική διαδικασία (θα τη δούμε και σε άλλες σκηνές της Οδύσσειας).

Ο  ποιητής παρουσιάζοντας  τα πρόσωπά του μας καθοδηγεί ώστε να σχηματίσουμε συγκεκριμένη εικόνα για το ήθος τους. Εκδηλώνει συμπάθεια προς τον Τηλέμαχο και αντιπάθεια προς τους μνηστήρες. Επομένως μας προειδοποιεί για την μετέπειτα τύχη τους, δηλαδή την ευτυχία του ενός και την καταστροφή των άλλων.

Εργασία 1η: Με ποιες αναφορές του ο ποιητής δημιουργεί την εικόνα των «κακών μνηστήρων» και για ποια εξέλιξη σχετικά με αυτούς μας προειδοποιεί;

Αφηγηματική τεχνική: Έχουμε τριτοπρόσωπη αφήγηση (ο λόγος είναι ευθύς –πρωτοπρόσωπος- μόνον στους στίχους 139-140). Εξαιρετικές εικόνες διακόπτουν την αφήγηση, στην περιγραφή των οποίων ξεχωρίζουν κάποιες χαρακτηριστικές λεπτομέρειες. Η αφήγηση στη σκηνή αυτή είναι περιγραφική. 

Όταν λέμε περιγραφική αφήγηση εννοούμε α. την αφήγηση, που προωθεί την υπόθεση στο χρόνο (χαρακτηρίζεται από την κίνηση, όπως στις φράσεις «…μια παρακόρη έφερε νερό, …, έχυνε το νερό, …, ο τραπεζάρχης στο πλάι ακούμπησε…» κ.λπ.) και β. την περιγραφή, που λειτουργεί στο χώρο (χαρακτηρίζεται από τη στάση, όπως στις εικόνες «τ΄ όμορφο χρυσό λαγήνι, …., το νερό από ψηλά σ΄ ένα αργυρό λεβέτι…»,κ.λπ.). Αξίζει να προσέξουμε ότι η περιγραφή ζωντανεύει από τον Όμηρο με χαρακτηριστικές λεπτομέρειες.

Εργασία 2η : Στίχοι 109 – 122. Εντοπίστε σε ποιους από αυτούς τους στίχους έχουμε αφήγηση και σε ποιους περιγραφή.

Στίχοι 144-145: Προσέξτε πώς παρουσιάζονται τα όπλα του Οδυσσέα. Σε ποιες σκέψεις  οδηγούμαστε διαβάζοντας αυτούς τους στίχους;

Εργασία 3η: Να εντοπίσετε ζεύγη αντιθέτων στην τρίτη ενότητα.

Εργασία 4η: Αν ήσασταν η Αθηνά, τι θα σκεφτόσασταν βλέποντας όσα συμβαίνουν στο παλάτι του Οδυσσέα;

Σχεδόν σε κάθε στίχο εντοπίζονται αναφορές σε πολιτισμικά στοιχεία άλλοτε της μυκηναϊκής  και άλλοτε (κυρίως) της ομηρικής εποχής. Ο Όμηρος μεταφέρει χρονικά ήθη, έθιμα, στοιχεία υλικού πολιτισμού, θρησκευτικές αντιλήψεις, κ.λπ. της δικής του εποχής, που γνωρίζει καλά, στην εποχή που διαδραματίζεται η ιστορία του, για την οποία δεν έχει καλή γνώση (αναχρονισμός). Στη συγκεκριμένη ενότητα συναντούμε π.χ. το εθιμοτυπικό της φιλοξενίας, τα παιχνίδια των ανδρών (στίχος 119), τη θήκη για τη φύλαξη των δοράτων (στίχος 144), την πολυτέλεια των σκευών των παλατιών (στίχοι 154, 156, 160, κ.λπ.), το προσωπικό που απασχολούνταν σε αυτά και τις εργασίες του καθενός (στίχοι 123- 126, 154- 174), κ.λπ.

ΠΑΡΟΔΟΣ (ΣΤΙΧΟΙ 192-436)

                     

 ΠΡΟΩΔΟΣ (192-195)

Η Ελένη θρηνεί.

1.    Τα νέα που έλαβε από τον Τεύκρο δυσχεραίνουν τη θέση της.

2.    Ο υποκριτής τραγουδάει με τη συνοδεία οργάνου.

ΚΟΜΜΟΣ (196-288)

Α΄ στροφή: Η Ελένη καλεί θεότητες που σχετίζονται με το θάνατο να θρηνήσουν μαζί της.

Α΄ αντιστροφή: Ο Χορός των σκλάβων ελληνίδων μπαίνει στη σκηνή ανταποκρινόμενος στο κάλεσμα.

Β΄ στροφή: Η Ελένη ανακοινώνει τα φοβερά νέα που έφερε ο ξένος για την καταστροφή της Τροίας εξαιτίας της και το χαμό των δικών της.

Β΄ αντιστροφή: Ο Χορός θλίβεται για τα πάθη της ηρωίδας.

Επωδός: Η Ελένη κατηγορεί τον Πάρη και τους θεούς για τα δεινά της.

1.      Εξαιρετική η  εικονοπλαστική ικανότητα του ποιητή στους στίχους 238-243. Ο κόσμος αδειάζει – ερημώνει, όταν πεθαίνουν νέοι άνθρωποι. Ανάλογο το θέμα στον Επιτάφιο του σύγχρονου μεγάλου Έλληνα ποιητή Γιάννη Ρίτσου.

2.      ΟΙ θεατές ακούγοντας το σπαρακτικό θρήνο της ηρωίδας ενθυμούνται δικές τους πίκρες και βάσανα (φόβος).

3.      Οι γυναίκες του Χορού επαναλαμβάνουν σαν ηχώ τα βάσανα της Ελένης. Όμως, αντικαθιστούν τον αόριστο  χαμό του Μενέλαου με το οριστικό «πνίγηκε» που δεν ξανακούστηκε επί σκηνής. Η ατμόσφαιρα βαραίνει.

4.      Η ταυτότητα του Χορού. Να εντοπίσετε τα στοιχεία της με βάση τον Κομμό. Γιατί ο ποιητής έδωσε αυτές τις ιδιότητες στα μέλη του Χορού;

5.      «Τ’   όνομά μου» επαναλαμβάνει διαρκώς η ηρωίδα. Η σημασία που έχει για αυτήν η φήμη και, κατ΄ επέκτασιν, η υστεροφημία της αντικατοπτρίζει τη σημασία που είχε για όλο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. 

ΔΙΑΛΟΓΙΚΗ ΣΚΗΝΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΟΡΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΛΕΝΗ (289-371)

Η ηρωίδα μιλά για την παράξενη γέννησή της, θεωρεί αιτία των συμφορών της την ομορφιά της, καταμετρά τους νεκρούς και τη δυστυχία της και αποφασίζει πως μοναδική λύση για αυτήν είναι η αυτοκτονία με μαχαίρι. Ο Χορός τη συμβουλεύει να μην πιστέψει τον ξένο και να ρωτήσει τη μάντισσα Θεονόη για την τύχη του άνδρα της.

1.      Αναφέρεται για πρώτη φορά η ύπαρξη της ανύπαντρης κόρης της (στίχοι 320-321).

2.      Πρώτη αναφορά της σκέψης της αυτοκτονίας με αξιοπρεπή τρόπο: με μαχαίρι. Το μαχαίρι επανέρχεται στη συνέχεια αρκετές φορές στα λόγια της Ελένης. Παρόμοια επαναλαμβάνεται το θέμα του φονικού μαχαιριού και στο θεατρικό έργο «Ματωμένος γάμος» του Ισπανού Φ.Γκ. Λόρκα.

3.      Στίχοι 357-370: Δραματική οικονομία. Ο ποιητής φροντίζει να αδειάσει η σκηνή. Πρώτα η Ελένη και πίσω της ο Χορός θα μπουν στο παλάτι. Η αποχώρηση του Χορού, δηλαδή η μετάστασίς του, δεν συνηθιζόταν στο αρχαίο δράμα. Ο Χορός παρέμενε στην ορχήστρα σε όλη τη διάρκεια της παράστασης με τα νώτα στραμμένα στους θεατές όσο παρουσιάζονταν τα επικά-διαλογικά μέρη. Όταν έπαιρνε αυτός το λόγο, στρεφόταν προς τους θεατές.

4.      Ο Χορός, στο συγκεκριμένο δράμα, προχωρεί – τα νήματα κινεί, φυσικά, ο Ευριπίδης- σε άλλη μια καινοτομία: Παρεμβαίνει στην πλοκή συμβουλεύοντας την ηρωίδα και βγάζοντάς την, ουσιαστικά, από το αδιέξοδό της. Γενικά στο αρχαίο δράμα, ο Χορός αντιπροσώπευε μια συλλογική συνείδηση, τη «φωνή της κοινής λογικής», που δεν καθόριζε ούτε επηρέαζε τη δράση.

ΑΜΟΙΒΑΙΟ (372-436)

 Η Ελένη αγωνιά για τα νέα, ο Χορός την ενθαρρύνει, εκείνη ορκίζεται να αυτοκτονήσει αν ο Μενέλαος είναι νεκρός. Θρηνεί για τους νεκρούς του πολέμου, συγκρίνει την περίπτωσή της με άλλων θυμάτων του θεϊκού δόλου.

1.        Στίχοι 405-421: Αντιπολεμικός Ευριπίδης. Οι φοβερές συνέπειες του πολέμου, κάθε πολέμου, ακούγονται από το στόμα ενός από τα θύματά του. Οι Αθηναίοι θεατές σκέπτονται τη φρίκη του δικού τους πολέμου, της σικελικής εκστρατείας, κλαίνε τους δικούς τους νεκρούς.

ΕΛΕΝΗΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σκηνή 2η

           ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΕΛΕΝΗΣ – ΤΕΥΚΡΟΥ (στίχοι 83-191)

Υποενότητες

Ο ξένος αιφνιδιάζεται βλέποντας την Ελένη, η ταυτότητά του, η αιτία που τον φέρνει στην Αίγυπτο, οι πληροφορίες για την Τροία, τους Έλληνες, την τύχη της Ελένης και της οικογένειάς της, ο σκοπός του ταξιδιού του Τεύκρου, η Ελένη τον διώχνει για να τον προφυλάξει από τον εχθρικό προς τους Έλληνες βασιλιά, οι ευχές του ξένου.

1.  Στιχομυθία. Γιατί; (Λεξικό όρων της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, σελίδα 144).

2.      Δίνονται πολλές σκηνογραφικές και σκηνοθετικές οδηγίες μέσα από τα λόγια των ηρώων (περιγραφή παλατιού, τόξο, κίνηση, χαμηλόφωνα ειπωμένες φράσεις έκπληξης και συντριβής από την Ελένη, κ.λ.π.).

3.      Από τα λόγια του ξένου πληροφορούμαστε το ποιος είναι, πώς υποφέρει εξαιτίας του πολέμου, τι απέγιναν τα συγγενικά πρόσωπα της Ελένης.

4.      Τα νέα για το χαμό του Μενέλαου προωθούν την πλοκή του δράματος (δραματική οικονομία, Λεξικό όρων της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, σελίδα 142). Οι θεατές περιμένουν με αγωνία τη συνέχεια.

5.      Η θέση της ηρωίδας επιδεινώνεται.

6.      Η εικόνα του νικητή - νικημένου Έλληνα: Δυστυχισμένος, εξόριστος, απόκληρος, άπατρις, ταλαιπωρημένος, χωρίς δικούς του ανθρώπους.

7.      Ομοιότητες της Ελένης με τον Τεύκρο.

8.      Ο Τεύκρος δεν αναγνωρίζει την Ελένη παγιδευμένος στην απάτη που έζησε στην Τροία  (δε δέχεται άλλη αλήθεια εκτός από αυτήν που είδαν τα μάτια του). Η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι παίζει και πάλι καθοριστικό ρόλο. Από αυτήν γεννάται και η τραγική ειρωνεία (Λεξικό όρων της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, σελίδα 144). Παράδειγμα: Τραγική ειρωνεία έχουμε όταν ο Τεύκρος δίνει ευχές στην ξένη γυναίκα (Ελένη), επειδή τον βοηθά, αγνοώντας ότι έχει μπροστά του την πραγματική αιτία των συμφορών του. Συγκρίνει, μάλιστα, την Ελένη της Τροίας με τη γυναίκα που έχει μπροστά του για να διαπιστώσει το μέγεθος της διαφοράς του χαρακτήρα τους.

9.      Προοικονομία της θετικής παρουσίας της Θεονόης στη συνέχεια του δράματος και της αρνητικής του Θεοκλύμενου.

10.  Διαβάστε ένα ποίημα, που εμπνεύστηκε από την τραγωδία που διδασκόμαστε, ο μεγάλος Έλληνας ποιητής Γιώργος Σεφέρης , για να εκφράσει την έντονη ανησυχία του για τα τεκτενόμενα της εποχής του.

Γ. Σεφέρη: "Ελένη"

 

ΤΕΥΚΡΟΣ ... ες γην εναλίαν Κύπρον ου μ' εθέσπισεν

οικείν Απόλλων, όνομα νησιωτικόν

Σαλαμίνα θέμενον της εκεί χάριν πάτρας.

..............................................................

ΕΛΕΝΗ: Ουκ ήλθον ες γην Τρωάδ' , αλλ' είδωλον ήν.

.............................................................

ΑΓΓΕΛΟΣ: Τι φής;

Νεφέλης άρ' άλλως είχομεν πόνους πέρι;

                                                         ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ,ΕΛΕΝΗ

"Τ' αηδόνια δε σ' αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες''.

Αηδόνι ντροπαλό, μες στον ανασασμό των φύλλων,

σύ που δωρίζεις τη μουσική δροσιά του δάσους

στα χωρισμένα σώματα και στις ψυχές

αυτών που ξέρουν πως δε θα γυρίσουν.

Τυφλή φωνή, που ψηλαφείς μέσα στη νυχτωμένη μνήμη

  βήματα και χειρονομίες. δε θα τολμούσα να πω φιλήματα.

και το πικρό τρικύμισμα της ξαγριεμένης σκλάβας.

"Τ' αηδόνια δε σ' αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες".

Ποιες είναι οι Πλάτρες; Ποιος το γνωρίζει τούτο το νησί;

Έζησα τη ζωή μου ακούγοντας ονόματα πρωτάκουστα:

καινούργιους τόπους, καινούργιες τρέλες των ανθρώπων

ή των θεών.

η μοίρα μου που κυματίζει

ανάμεσα στο στερνό σπαθί ενός Αίαντα

και μιαν άλλη Σαλαμίνα

μ' έφερε εδώ σ' αυτό το γυρογιάλι.

Το φεγγάρι

βγήκε απ' το πέλαγο σαν Αφροδίτη.

σκέπασε τ' άστρα του Τοξότη, τώρα πάει να 'βρει

την καρδιά του Σκορπιού, κι όλα τ' αλλάζει.

Πού είναι η αλήθεια;

Ήμουν κι εγώ στον πόλεμο τοξότης.

το ριζικό μου, ενός ανθρώπου που ξαστόχησε.

Αηδόνι ποιητάρη,

σαν και μια τέτοια νύχτα στ' ακροθαλάσσι του Πρωτέα

σ' άκουσαν οι σκλάβες Σπαρτιάτισσες κι έσυραν το θρήνο,

κι ανάμεσό τους -ποιος θα το 'λεγε- η Ελένη!

Αυτή που κυνηγούσαμε χρόνια στο Σκάμαντρο.

Ήταν εκεί, στα χείλια της ερήμου. την άγγιξα, μου μίλησε:

"Δεν είν' αλήθεια, δεν είν' αλήθεια" φώναζε.

"Δεν μπήκα στο γαλαζόπλωρο καράβι.

Ποτέ δεν πάτησα την αντρειωμένη Τροία".

Με το βαθύ στηθόδεσμο, τον ήλιο στα μαλλιά, κι αυτό το ανάστημα

ίσκιοι και χαμόγελα παντού

στους ώμους στους μηρούς στα γόνατα.

ζωντανό δέρμα, και τα μάτια

με τα μεγάλα βλέφαρα,

ήταν εκεί, στην όχθη ενός Δέλτα.

Και στην Τροία;

Τίποτε στην Τροία - ένα είδωλο.

Έτσι το θέλαν οι θεοί.

Κι ο Πάρης, μ' έναν ίσκιο πλάγιαζε σα να ήταν πλάσμα ατόφιο.

κι εμείς σφαζόμασταν για την Ελένη δέκα χρόνια.

 Μεγάλος πόνος είχε πέσει στην Ελλάδα.

Τόσα κορμιά ριγμένα

στα σαγόνια της θάλασσας στα σαγόνια της γης.

τόσες ψυχές

δοσμένες στις μυλόπετρες, σαν το σιτάρι.

Κι οι ποταμοί φουσκώναν μες στη λάσπη το αίμα

για ένα λινό κυμάτισμα για μια νεφέλη

μιας πεταλούδας τίναγμα το πούπουλο ενός κύκνου

για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη.

Κι ο αδερφός μου;

Αηδόνι αηδόνι αηδόνι,

τ' είναι θεός; τι μη θεός; και τι τ' ανάμεσό τους;

"Τ' αηδόνια δε σ' αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες".

Δακρυσμένο πουλί,

στην Κύπρο τη θαλασσοφίλητη

που έταξαν για να μου θυμίζει την πατρίδα,

άραξα μοναχός μ' αυτό το παραμύθι,

αν είναι αλήθεια πως αυτό είναι παραμύθι,

αν είναι αλήθεια πως οι άνθρωποι Δε θα ξαναπιάσουν

τον παλιό δόλο των θεών.

αν είναι αλήθεια

πως κάποιος άλλος Τεύκρος, ύστερα από χρόνια,

ή κάποιος Αίαντας ή Πρίαμος ή Εκάβη

ή κάποιος άγνωστος, ανώνυμος που ωστόσο

είδε ένα Σκάμαντρο να ξεχειλάει κουφάρια,

δεν το 'χει μες στη μοίρα του ν' ακούσει

μαντατοφόρους που έρχουνται να πούνε

πως τόσος πόνος τόση ζωή

πήγαν στην άβυσσο

για ένα πουκάμισο αδειανό για μιαν Ελένη.

                                  Ποιήματα, Αθήνα, Ίκαρος, 151985, σσ. 239-242.