ΟΙ ΔΥΟ ΠΡΩΤΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ

ΕΝΟΤΗΤΑ 1η   ΡΑΨΩΔΙΑ  α΄     ΠΡΟΟΙΜΙΟ (1-25)

ΘΕΜΑΤΑ:

1.         Η επίκληση στη Μούσα

2.         Ο άνδρας ο πολύτροπος

3.         Βασικό χαρακτηριστικό: ο πορθητής της Τροίας

4.         Terminum post quem/ η αφετηρία της ιστορίας: αφού πάτησε της Τροίας το κάστρο.

5.         Ο σκοπός του ήρωα: ο γυρισμός στην πατρίδα του ίδιου και των συντρόφων του.

6.         Ο χαμός των συντρόφων λόγω της ασέβειάς τους.

7.         Η διαφοροποιημένη τύχη του ήρωα από των άλλων νικητών του τρωικού πολέμου.

8.         Η αφηγηματική τεχνική in medias res (από τη μέση της ιστορίας, όχι από την αρχή).

9.         Το εμπόδιο της Καλυψώς.

10.      Οι θεοί αποφασίζουν το τέλος των βασάνων του ήρωα.

ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΠΡΟΟΙΜΙΟ (στίχοι 1 – 25)

Το προοίμιο ήταν αναγκαίο λόγω της προφορικής αφήγησης. Από αυτό, οι ακροατές πληροφορούνταν το θέμα του έπους που θα ακολουθούσε, το περιεχόμενό του (σε γενικές γραμμές) και το πώς  επέλεγε ο αοιδός να παρουσιάσει τη γνωστή σε όλους ιστορία.

Στίχος 1: Μοῦσα: Ο ποιητής επικαλείται τη βοήθεια της Μούσας (επίκληση) Καλλιόπης προκειμένου να τραγουδήσει το έπος του. Έτσι, ταπεινά, θέτει τον εαυτό του και το ταλέντο του κάτω από τη θεϊκή δύναμη και σκέπη. Δίχως τη συνδρομή της θεάς, μόνος ένας άνθρωπος, δεν θα μπορούσε να τα καταφέρει. Η σχέση μεταξύ του ποιητή και της Μούσας είναι άρρηκτη και ιερή. Διαφορετικά δεν υπάρχει η επική ποίηση.

Στίχος 1: Τον άνδρα: Η πρώτη αναφορά στον ήρωα γίνεται αμέσως αλλά αυτός δεν κατονομάζεται. Αυτό δείχνει ότι όλο το ακροατήριο γνώριζε πολύ καλά  περί ποίου γινόταν λόγος.

Τα ομηρικά επίθετα που αναφέρονταν στον Οδυσσέα ήταν - μεταξύ άλλων - τα εξής: στίχος 1: πολύτροπος / πολυμήχανος (το βασικότερο γνώρισμα του ήρωα), στίχος 2: πολύπλαγκτος / πολυπλάνητος, κοσμογυρισμένος, στίχος 3:  πτολίπορθος / πορθητής, κατακτητής  πόλεων, στίχος 4:  πολύιδρις / πολύμαθος, πολύπειρος, στίχος 5:  πολύτλας, πολυτλήμων / καρτερικός, πολύπαθος.

Στίχος 2: αφού της Τροίας πάτησε το κάστρο: Η ιστορία που θα ακουστεί ξεκινά από την άλωση της Τροίας από τους Αχαιούς.

Στίχος 3: πάτησε: Η χρήση του ενικού αριθμού υποδηλώνει τον πρωταγωνιστικό ρόλο του άνδρα (Οδυσσέα) στην τελική κατάκτηση της Τροίας.

Διασκελισμός: Προσέχουμε ότι, αν και οι στίχοι ακολουθούν πιστά το μετρικό κανόνα, το νόημα ολοκληρώνεται συχνά σε δεύτερο στίχο και, μάλιστα, με έμφαση. Π.χ.: στίχοι 6-7 «σηκώνοντας το βάρος για τη δική του τη ζωή και των συντρόφων του τον γυρισμό». 

Στίχοι 6-8: Ο Οδυσσέας ήταν φιλέταιρος αρχηγός, αγαπούσε, δηλαδή, και νοιάζονταν τους συντρόφους-στρατιώτες του.

Στίχοι 9-11: Διαγράφεται ξεκάθαρα το ήθος των συντρόφων. Δεν έπραξαν το σωστό, δεν αντιλήφθηκαν τη σημασία των πράξεών τους, φέρθηκαν ανόητα και προκάλεσαν την οργή των θεών (ύβρις). Επομένως, όσα έπαθαν, τα έπαθαν από δική τους ευθύνη. Τιμωρήθηκαν για τις απρέπειές τους.

Στίχοι 12 -14: Ο ποιητής υποτίθεται ότι επικοινωνεί με την Μούσα. Της ζητά (δέηση) να πάρει τον λόγο και εκείνη το πράττει διά του στόματός του.

Στίχοι 14 και εξής: Το δεύτερο προοίμιο, της Μούσας.

Στίχοι 17-19: Η πρώτη εικόνα του ήρωα προκαλεί τη συμπάθεια του ακροατή. Τον πρωτοσυναντάμε  να αντιμετωπίζει ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο και να υποφέρει για αυτό.  Έτσι ο ποιητής, χάρη στην επιλογή του να ξεκινήσει τη διήγηση από τη συγκεκριμένη σκηνή και όχι από την αρχή της ιστορίας (τεχνική in medias res),  εξασφαλίζει το ενδιαφέρον των ακροατών.

Η Μούσα, στο δικό της προοίμιο, ορίζει το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα ξεκινήσει η αφήγηση της ιστορίας:

•         τη χρονική αφετηρία (το δέκατο χρόνο της προσπάθειας  του Οδυσσέα να γυρίσει στην πατρίδα του), 

•         τον τόπο (βρίσκεται αποκλεισμένος στο νησί της Καλυψώς),

•         τους θεούς (που αποφασίζουν τελικά το νόστο του και τον Ποσειδώνα που τον εχθρεύεται), 

•         τη συνέχεια της ιστορίας (αγώνες και στην Ιθάκη),

•         το όνομα του ήρωα.

•         Επίσης αναφέρει και άλλα βασικά πρόσωπα της ιστορίας, δίχως να τα κατονομάζει (την Πηνελόπη, τους μνηστήρες, αλλά όχι τον Τηλέμαχο).

 Στους στίχους των δύο προοιμίων προβάλλουν ορισμένες σημαντικές διαφορές:

•         Ανάμεσα στο ήθος των συντρόφων και του Οδυσσέα και στην ανάλογη με αυτό τύχη τους (οι σύντροφοι θα χαθούν όλοι, ενώ εκείνος θα τα καταφέρει τελικά).

•         Ανάμεσα στον επί πολλά χρόνια περιπλανώμενο Οδυσσέα και τους άλλους Αχαιούς, που επέστρεψαν σύντομα στις πατρίδες τους μετά τον τρωικό πόλεμο.

•         Ανάμεσα στους θεούς που συμπαθούν τον ήρωα και στον Ποσειδώνα που τον εχθρεύεται σφόδρα.

Εντοπίζεται πλήθος εξαιρετικών μεταφορών που χρωματίζουν σημασιολογικά τη γλώσσα, π.χ.: πάτησε το κάστρο, αυτός τους άρπαξε του γυρισμού τη μέρα, κ.λπ.

ΕΝΟΤΗΤΑ 2η  ΠΡΩΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΣΤΟΝ ΟΛΥΜΠΟ (26-108)

ΘΕΜΑΤΑ

1.    Πώς οδηγούνται οι θεοί στην απόφαση να συντελέσουν στο νόστο του Οδυσσέα;

2.    Το διπλό σχέδιο της Αθηνάς.

3.    Η ευθύνη του ανθρώπου για τις πράξεις του.

4.    Θεϊκός ανθρωπομορφισμός

5.    Σχέσεις θεών και ανθρώπων.

6.    Προοικονομία.

ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ:

Τα πρόσωπα: Οι έντεκα θεοί. Διάλογος μεταξύ του Δία και της Αθηνάς. Ο καθένας μιλά σε α΄ πρόσωπο. Οι άλλοι θεοί απλώς παρακολουθούν τη συνομιλία.

Ο χώρος: Βρισκόμαστε στον Όλυμπο, στο παλάτι του Δία.

Θέμα: Απόφαση για την τύχη του Οδυσσέα (νόστος).

Αφορμή για τη λήψη της θεϊκής απόφασης για το νόστο του Οδυσσέα αποτελεί η αναφορά στην τύχη του Αίγισθου. Οι ακροατές, ακούγοντας την ιστορία του, εντοπίζουν ομοιότητες ανάμεσα στον Αγαμέμνονα και τον Οδυσσέα, τον Ορέστη και τον Τηλέμαχο, την Κλυταιμνήστρα και την Πηνελόπη και τον Αίγισθο και τους μνηστήρες.

Στίχοι 31-32: Στοιχείο για την κοινωνία της γεωμετρικής εποχής: Η οικογένεια ήταν πατριαρχική.

Στίχος 44: Πώς άραγε μετέδωσε το μήνυμά του ο θεός Ερμής στο θνητό Αίγισθο; Εμφανίστηκε μπροστά του σαν θεός (θεϊκή επιφάνεια), μεταμορφωμένος σε άνθρωπο (μεταμόρφωση) ή, απλά, φώτισε το νου του δίχως να γίνει αντιληπτός (αθέατη θεϊκή βοήθεια); Ο στίχος 49 μας κατευθύνει προς την πρώτη περίπτωση («με τόση φρόνηση ο Ερμής μιλώντας, του μηνούσε..»).

Στίχος 51: Το γεγονός ότι ο Αίγισθος «ξεπλήρωσε το άνομο κρίμα»  προοικονομεί και την τιμωρία των μνηστήρων.  Το ίδιο και ο στίχος 55 «την ίδια μοίρα να ΄χει κι όποιος ανάλογα κριματιστεί». 

Ο ποιητής παρουσιάζει τον κόσμο των θεών να λειτουργεί ανάλογα με τον κόσμο των ανθρώπων.  Διέπεται από ίδιες με των ανθρώπων αρχές, διακρίνεται από παρόμοιες αδυναμίες, πάθη, προβλήματα. Η παρουσίαση αυτή αντικατοπτρίζει την αντίληψη των ανθρώπων της εποχής του ποιητή ότι οι θεοί έμοιαζαν σε αυτούς (ανθρωπομορφισμός) όχι μόνον στην όψη αλλά και στη σκέψη και τις συνήθειες. Παράδειγμα οι στίχοι 32, 56, 60, 61, 65, 69, 79, 80, 91, 92 κ.λπ.  

  Τυπικές εκφράσεις (επίθετα στο πρωτότυπο) που επαναλαμβάνονται σταθερά από τον ποιητή, συνοδεύουν, δηλαδή, κάθε φορά την αναφορά του στο ίδιο πρόσωπο. Έτσι, σε ολόκληρο το έπος, ο Δίας παρουσιάζεται ως «Πατέρας ή  Κρονίδης ή  των δυνατών ο παντοδύναμος ή που τα σύννεφα συνάζει», η Αθηνά πάντοτε με «τα μάτια λάμποντας» ενώ ο Ποσειδώνας  "της γης κυρίαρχος ή  κοσμοσείστης". Πρόκειται για μία από τις τεχνικές που εφάρμοζαν οι αοιδοί για να διευκολύνονται κατά τη σύνθεση και την παρουσίαση των επών τους.

Στίχοι 64-  68: Ο ήρωας αντιμετωπίζει μία δύναμη υπέρτερη (πολύ ανώτερή του), τη νεράιδα Καλυψώ, αλλά αντιστέκεται και επιλέγει ελεύθερα να ζει προσδοκώντας την επιστροφή του στην πατρίδα ή το θάνατο. Προβάλλει, έτσι, υποδειγματικό ήθος και μας διδάσκει πώς πρέπει να υπερασπιζόμαστε τις αξίες και τα ιδανικά μας ενάντια σε κάθε δύναμη που μας πολεμά και μας δοκιμάζει.

 Στίχοι 68- 72: Η θεά Αθηνά προκαλεί με τα σκληρά της λόγια την αντίδραση του Δία και τον οδηγεί εκεί που θέλει. Στη λήψη, δηλαδή, απόφασης για αλλαγή στην τύχη του αγαπημένου της Οδυσσέα.

Στίχοι 79- 88: Παρουσιάζεται αναλυτικά από τον ποιητή ο λόγος για τον οποίο εχθρεύεται τον Οδυσσέα ο Ποσειδώνας.

Στίχος 81: «Το μοναδικό του μάτι»: Σαφής υπαινιγμός για την τερατώδη, εξωπραγματική φύση του Κύκλωπα Πολύφημου.

Στίχοι 89-90: Ο Δίας δηλώνει την απόφασή του να επιτρέψει στον Οδυσσέα να πραγματοποιήσει το νόστο του. Αυτή η δήλωση αποτελεί και προειδοποίηση(προοικονομία) για την εξέλιξη του έπους.

Στίχοι 91-92: Από αυτήν τη φράση προκύπτει η πληροφορία ότι στην ομηρική εποχή ίσχυαν (έστω και σε πρωταρχική μορφή) δημοκρατικοί θεσμοί, και συγκεκριμένα, η αρχή της πλειοψηφίας.  Ταυτόχρονα βλέπουμε να καθρεφτίζονται στον κόσμο των θεών χαρακτηριστικά της ανθρώπινης κοινωνίας και οργάνωσης (ανθρωπομορφισμός).

Στίχοι 94-108: Το διμελές σχέδιο της Αθηνάς: Να πάει ο Ερμής στην Ωγυγία, για να δώσει εντολή στην Καλυψώ για το νόστο του Οδυσσέα και η ίδια στην Ιθάκη, για να εμψυχώσει το γιο του, Τηλέμαχο, και να τον παροτρύνει να διώξει τους μνηστήρες από το παλάτι και να ταξιδέψει για να αναζητήσει πληροφορίες για τον πατέρα του.

Στίχος 108: « Έτσι θα κατακτήσει φήμη στους ανθρώπους, που λαμπρή θα μείνει». Στοιχείο πολιτισμού: Μία από τις μεγαλύτερες αξίες της ομηρικής εποχής ήταν η υστεροφημία, η δόξα (μετά θάνατον), δηλαδή, που κέρδιζε κάποιος, με τον αγώνα και τα κατορθώματά του. Άρα αυτό επιθυμεί η Αθηνά για τον Τηλέμαχο: Να γίνει ξακουστός όχι απλά γιατί ήταν γιος του Οδυσσέα αλλά για τον αγώνα του να διώξει τους μνηστήρες της μητέρας του και της εξουσίας στην Ιθάκη και για την προσπάθειά του να εντοπίσει ίχνη του χαμένου πατέρα του.

ΕΛΕΝΗ ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Σκηνή 1η (στίχοι 1-82)        ΜΟΝΟΛΟΓΟΣ ΕΛΕΝΗΣ

Υποενότητες

Ο τόπος, οι κυβερνήτες του, η ταυτότητα της ηρωίδας, η αρχή των βασάνων της, η εμπλοκή της Ήρας, η μεταφορά της Ελένης στην Αίγυπτο, η τωρινή κατάσταση, η μοναδική ελπίδα και η απειλή που την κρατά στο μνήμα του βασιλιά.

Σχόλια

1.      Αντιθεατρικός μονόλογος. Οι δυσκολίες του υποκριτή κατά την ερμηνεία του.

2.      Δίνονται στοιχεία απαραίτητα για την κατανόηση του έργου (τόπος, άρχοντες, αυτοσύσταση, τα παλιά βάσανα, τα καινούρια βάσανα).

3.      Η τραγική θέση της Ελένης (στοιχεία που καθιστούν τραγικό ένα πρόσωπο: Λεξικό όρων της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, σελίδα 144).

4.      Τα συναισθήματα των θεατών – μαθητών: έλεος και φόβος (Λεξικό όρων της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, σελίδες 142 και 144, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, σελίδα 72).

5.      Η Ελένη του μύθου, του Ομήρου (πλανεύτρα, άπιστη, μοιραία). Τι περίμεναν  να δουν οι θεατές; Αιφνιδιάζονται;

6.      Η τροποποίηση του μύθου από τον ποιητή (καινή Ελένη).

7.      Βασικό μοτίβο του έργου: Η αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι (Της Ελένης του Ευριπίδη  και της Ελένης του μύθου ).

8.      Το παιχνίδι των θεών με τις ζωές των ανθρώπων. Η αδυναμία των θνητών μπροστά στην αυθαιρεσία και την παντοδυναμία των θεών.

9.      Το ήθος της Ελένης (Λεξικό όρων της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, σελίδα 143, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, σελίδα 74).

10.  Πως προοικονομείται η δράση (ενδείξεις, υπαινιγμοί, προειδοποιήσεις για το τι θα επακολουθήσει).

11.  Αντιπολεμικός Ευριπίδης (στίχοι 46-47, 62-64). Η πρώτη παράσταση δόθηκε το 412 π.Χ., στη σκιά της συντριβής των Αθηναίων στη Σικελία (δεύτερη φάση του πελοποννησιακού πολέμου, 415-413π.Χ.). Η φωνή της ηρωίδας υψώνεται πάνω από το θέατρο για να καταγγείλει τον πόλεμο, που αφήνει πίσω του μόνο πόνο, θάνατο και καταστροφή. Διαχρονική η αξία του μηνύματος.