Α΄ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ (ΣΤΙΧΟΙ 437-575)

1η σκηνή (στίχοι 437-494)       ΜΟΝΟΛΟΓΟΣ ΜΕΝΕΛΑΟΥ

Υποενότητες

Κατάρα στους προγόνους, ηγέτης σε ένα μεγάλο πόλεμο, οι περιπέτειες της επιστροφής του ήρωα στην πατρίδα, το ναυάγιο, ξένος σε άγνωστη χώρα, βασιλιάς ντυμένος με κουρέλια,  η ανάγκη οδηγεί τον ήρωα στο ανάκτορο.

Θέματα:

1.    Αυτοσύσταση του ήρωα.

2.    Η κατάρα που ξεστομίζει δηλώνει την πίκρα και την απογοήτευση για τη ζωή που έζησε ως τώρα. Το ίδιο και ο στίχος 465.

3.    Νοσταλγία για την πατρίδα (στίχοι 457-464).

    Τα παλιά και τα νέα βάσανα.

    Οι φοβερές συνέπειες του πολέμου (στίχοι 450-458). Έμμεση αναφορά στους νεκρούς της σικελικής εκστρατείας.

    Σκηνοθετικές, ενδυματολογικές οδηγίες (εμφάνιση ζητιάνου, στάση σώματος, έκφραση εντονότατων συναισθημάτων, περιγραφή του ανακτόρου, κ.λ.π.).

     Το ήθος του Μενέλαου (Λεξικό όρων της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, σελίδες 143, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, σελίδα 74).

    Τραγική ειρωνεία: Θεωρεί ότι έχει και φροντίζει τη γυναίκα του, που πήρε πίσω, όταν κατέλυσαν οι Αχαιοί την Τροία. Οι θεατές, όμως, γνωρίζουν ότι αυτή που έχει μαζί του είναι ένα είδωλο, αιθέρας και ίσκιος. Τους το αποκάλυψε η πραγματική Ελένη, στον Πρόλογο.

    Ο ποιητής  συνηθίζει να ενδύει τους ήρωές του με ράκη (κουρέλια). Έτσι, προσανατολίζει το δράμα προς το ρεαλισμό, ενοχλεί – όπως έκανε  συχνά- τους άρχοντες,   και πριμοδοτεί το λαϊκό αίσθημα. Παρουσιάζει ένα θέαμα που ποτέ πριν δεν παρουσιάστηκε στους δραματικούς αγώνες. Οι θεατές αιφνιδιάζονται και, σίγουρα, θορυβούν.

     Η τραγική μοίρα του Μενέλαου (στοιχεία που καθιστούν τραγικό ένα πρόσωπο: Λεξικό όρων της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, σελίδα 144).

     Άλλος ένας νικητής – νικημένος Έλληνας. Ναυαγός (σαν τον Οδυσσέα), ρακένδυτος, επαίτης (ζητιάνος), ταλαιπωρημένος, ανέστιος (χωρίς σπίτι), πλάνης (περιπλανώμενος), ενδεής πάντων [έχει ανάγκη, στερείται ό,τι χρειάζεται κανείς για να επιβιώσει (στίχοι 477-481)],  εκπεσών (από βασιλιάς εξέπεσε σε κουρελή ζητιάνο). Στίχοι που συγκλονίζουν τους θεατές και εγείρουν μέσα τους τον αριστοτελικό έλεον και φόβον.

    Αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι (ο βασιλιάς Μενέλαος εμφανίζεται σαν ζητιάνος).

    Στίχοι 474-476: Στοιχείο της διανοίας της τραγωδίας (Λεξικό όρων της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, σελίδες 142).

    Εργασία: Ποιες ελπίδες γεννά η εμφάνιση του Μενέλαου και πώς περιπλέκεται η κατάσταση; Τι αισθάνονται οι θεατές βλέποντας και ακούγοντας τον ήρωα;

2η σκηνή (στίχοι 495-541)          ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΜΕΝΕΛΑΟΥ – ΓΕΡΟΝΤΙΣΣΑΣ

Υποενότητες

Ο Μενέλαος ζητά φιλοξενία αλλά αποπέμπεται από τη γερόντισσα-φύλακα. Πληροφορίες για τον τόπο, τους κυβερνώντες και την Ελένη. Η γερόντισσα αιτιολογεί τη στάση της.

Θέματα:

    Το πρόσωπο που εμφανίζεται στη σκηνή αιφνιδιάζει τους θεατές. Πρόκειται για μιαν ασήμαντη γριούλα που δεν αναφέρεται ούτε το όνομά της.

     Για λόγους δραματικής οικονομίας, η Γερόντισσα δεν επιμένει να μάθει την ταυτότητα του ξένου. Αρκείται στο γεγονός ότι είναι  Έλληνας.

    Γυναίκα φύλακας με εξαίρετο ήθος. Τι θα συνέβαινε αν θυρωρός ήταν άνδρας;

    Κωμικά ή δήθεν κωμικά στοιχεία; Οι θεατές γελούν ή θλίβονται;

    Η τραγικότητα του βασιλιά αυξάνει: Μια γριά υπηρέτρια τον διώχνει κακήν κακώς από το φυσικό του χώρο, ένα παλάτι.

    Διάλογος που εξελίσσεται σε στιχομυθία, λόγω της αυξημένης έντασης, της συμπλοκής των προσώπων. Κορυφώνεται το ενδιαφέρον των  θεατών με το γοργό λόγο.

    Σκηνοθετικές οδηγίες ( κράτημα από το χέρι, κλάμα Μενέλαου, κ.λ.π., αποστροφή προς τους θεατές π.χ. στο στίχο 533).

    Προοικονομία του κακού βασιλιά που διώκει κάθε  Έλληνα.

     Πληροφορίες για την Ελένη που προωθούν τη δράση.

    Αντίθεση είναι vs φαίνεσθαι (η Γερόντισσα αποπαίρνει και περιγελά αλλά, κατά βάθος,  συμπαθεί  τους Έλληνες).

    Τραγική ειρωνεία: στίχος 527. Ο ήρωας υποβάλλει το πιο αθώο ερώτημα αλλά η απάντηση είναι ότι αυτός ακριβώς φταίει που ο αιγύπτιος βασιλιάς σκοτώνει τους Έλληνες που φτάνουν στην Αίγυπτο. Οι θεατές το γνωρίζουν από τον Πρόλογο.

    Ο ναυαγός επικαλείται τους κανόνες φιλοξενίας που περιμένει να ισχύουν και στον ξένο τόπο αλλά η γερόντισσα τον βεβαιώνει ότι θα του προσφέρουν δώρο, ως φιλοξενούμενο, το θάνατο (στίχοι 506, 538-539). Οι αρχαίοι θεατές δεν εκπλήσσονται αφού πιστεύουν πως πας μη Έλλην βάρβαρος εστί.

    Αν βρισκόσασταν εσείς στη θέση της Γερόντισσας, ποια θα ήταν η στάση σας απέναντί του;

3η σκηνή (στίχοι 542-575)      ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΜΟΝΟΛΟΓΟΣ ΜΕΝΕΛΑΟΥ

Υποενότητες

Ο Μενέλαος προσπαθεί να εξηγήσει τα ανεξήγητα. Αποφασίζει να επιμείνει στο αίτημά του και να κρυφτεί μέχρι να βεβαιωθεί για το ποιόν του βασιλιά.

Θέματα:

    Ο ηθοποιός ολομόναχος στη σκηνή. Η δυσκολία του μονόλογου: Να κρατήσει αδιάλειπτα ο ερμηνευτής πάνω του την προσοχή των θεατών.

    Ο ήρωας αδυνατεί να κατανοήσει τις πληροφορίες που έλαβε. Η σύγχυσή του δηλώνεται με τις αλλεπάλληλες ερωτήσεις- απορίες.

    Το παιχνίδι των θεών με τις ζωές των ανθρώπων. Η αδυναμία του ανθρώπινου νου να συλλάβει, να κατανοήσει το εύρος της θεϊκής παρέμβασης-αυθαιρεσίας.

    Τραγική ειρωνεία: στίχοι 561-562. Φυσιολογικά δεν μπορεί να φανταστεί ότι, μόλις ακούσει ο βασιλιάς το όνομά του, θα τον σκοτώσει. Οι θεατές, όμως, το γνωρίζουν.

    Ο ήρωας προσπαθώντας να εξηγήσει τα ανεξήγητα καταλήγει γρήγορα σε αδιέξοδο. Με αφέλεια και απλοϊκότητα χρεώνει τα πάντα σε συμπτώσεις. Τι θα έκαναν οι μαθητές αν βρισκόταν στη θέση του; Υπολογίστε τα δεδομένα που τον οδηγούν στη συγκεκριμένη στάση.

    Κωμικά στοιχεία; Πώς αντιδρούν οι θεατές παρακολουθώντας τον απλοϊκό συνειρμό του ήρωα; Αισθάνονται, άραγε, έλεον και φόβον;

    “miles gloriosus” (ένδοξος στρατιώτης) ή ανθρωπάκος (να κρυφτεί και να πράξει ανάλογα με ό, τι προκύψει); Στοιχεία ήθους του ήρωα.

    Προσοχή στο σχόλιο της J. de Romilly της σελίδας 47 του βιβλίου. Ο Ευριπίδης, πρώτος από τους τραγικούς, στήνει μπροστά στον ανυποψίαστο θεατή έναν καθημερινό άνθρωπο, χωρίς καλλωπισμούς και ηρωισμούς. Είναι ο άνθρωπος της διπλανής πόρτας και κάθε θεατής μπορεί να φανταστεί τον εαυτό του στη θέση του. Η σοφιστική σαν στάση, αλλά και η απομυθοποίηση, στα χρόνια του ποιητή, των ειδώλων (π.χ. του πολιτικού Αλκιβιάδη που πρόδωσε την πατρίδα, αφού πρώτα την ενέπλεξε σε έναν καταστροφικό πόλεμο) μαρτυρούν την κρίση αξιών που βιώνει ο αθηναϊκός κόσμος. Ο ποιητής ανταποκρίνεται στα νέα δεδομένα και παρουσιάζει στο δράμα του τους βασιλιάδες εξίσου αδύναμους και άβουλους με τους απλούς ανθρώπους (τους απομυθοποιεί).

    Στίχος 575: Η πιο μεγάλη δύναμη ‘ναι η ανάγκη. Να σχολιαστεί η διαχρονικότητα της άποψης. (Διάνοια της αρχαίας τραγωδίας, Λεξικό όρων της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, σελίδες 142).