ΕΝΟΤΗΤΑ 5η: Η ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΚΑΙ Ο ΑΛΛΑΓΜΕΝΟΣ ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ (361-497)

ΘΕΜΑΤΑ

1.         Η κοινωνική θέση του αοιδού και το περιεχόμενο των τραγουδιών του.

2.         Η εμφάνιση της Πηνελόπης.

3.         Η αλλαγή του Τηλέμαχου.

4.         Το ζήτημα της ιδιοκτησίας και των πολιτικών θεσμών στην Ιθάκη του Ομήρου.

5.         Το ήθος των προσώπων.

ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ:

Στίχοι 361-392: Μέσα στο έπος παρουσιάζεται το ίδιο το έπος, δηλαδή, η διαδικασία σύνθεσής του, το περιεχόμενό του, η απήχησή του στο κοινό της ομηρικής εποχής. Ο τιμημένος και φημισμένος αοιδός συνθέτει ό,τι βάζει ο νους του (αυτοσχεδιάζει), αντλώντας από την ανεξάντλητη πηγή της μυθολογίας (των Αχαιών το νόστο, άλλα κατορθώματα μεγάλα, ανθρώπων και θεών) και οι ακροατές καθισμένοι τον ακούν με τη σιωπή τους, πίνουν το κρασί τους σιωπηλοί. Αναφέρονται επίσης και οι προτιμήσεις των ανθρώπων στα έπη με θέματα πρόσφατα, επίκαιρα (εκείνο το τραγούδι που φαντάζει, ακούγοντας, το τελευταίο).    

Στίχοι 365-370: Υλικός πολιτισμός: Παρατίθενται πολλά στοιχεία για την κτηριακή υποδομή των ανακτόρων (υπερώο, θάλαμος, ψηλή σκάλα, κολόνα που κρατεί στερεή τη στέγη).

Στίχοι 368-372: Στοιχείο για την ομηρική κοινωνία και τα ήθη της: Η γυναίκα, για να θεωρείται ευπρεπής, έπρεπε να συνοδεύεται από τις θεραπαινίδες της και να καλύπτει το πρόσωπό της, όταν εμφανιζόταν μπροστά σε άνδρες.

Στίχοι 379-383: Τα λόγια της Πηνελόπης αποκαλύπτουν έναν καημό το ίδιο πικρό με τον καημό του άνδρα της. Και οι δύο ήρωες υποφέρουν εξίσου. Ο ποιητής τοποθετεί στο πλευρό του Οδυσσέα μια γυναίκα  εφάμιλλή του σε πάθος και δύναμη χαρακτήρα. Επομένως, εμείς, οι ακροατές, δικαιολογούμε την προσήλωσή του στην ιδέα της επιστροφής στο σπίτι και τη γυναίκα του, μια γυναίκα που κλαίει αδιάκοπα για το χαμό του αλλά μένει πιστή σε αυτόν για τόσα πολλά χρόνια.

Στίχοι 386-388: Πρόκειται για τη δεύτερη αναφορά στην αντίληψη των ανθρώπων ότι, για όσα τους συμβαίνουν, υπεύθυνοι είναι οι θεοί (θεοκεντρική). Μόνο που στους στίχους 36-39 ο Δίας αρνήθηκε αυτή την αντίληψη και δήλωσε στους άλλους θεούς ότι οι θνητοί ξεπερνούν τη μοίρα τους και προβαίνουν σε άνομες πράξεις που καθορίζουν τη μετέπειτα ζωή τους (ανθρωποκεντρική αντίληψη).

 Εργασία 1^η:Να εντοπίσετε τις τυπικές εκφράσεις που συνοδεύουν το Φήμιο, την Πηνελόπη και τον Τηλέμαχο.

Εργασία 2^η: Παρουσιάστε το πορτρέτο της Πηνελόπης με βάση την 5^η ενότητα.

Εργασία 3^η: Ποιες πληροφορίες για το έργο των αοιδών και για την απήχηση που είχαν στο κοινό μπορούμε να αντλήσουμε από την ενότητα αυτή;

Στίχοι 384-402: Ο Τηλέμαχος αντιμίλησε στη μητέρα του. Πρώτα υπερασπίστηκε το δικαίωμα του αοιδού να τραγουδάει για όποιο θέμα επιλέγει ο ίδιος και της είπε πως δεν πρέπει να αγανακτεί μαζί του. Κατόπιν  της εξήγησε, σαν να γνώριζε περισσότερα από αυτήν, πώς τα θέματα των τραγουδιών καθορίζονται από τις προτιμήσεις των ακροατών. Αλλά στη συνέχεια, με πολύ σκληρό τρόπο, της υπέδειξε να έχει θάρρος και δύναμη για να ακούσει το τραγούδι για το χαμό του Οδυσσέα. Άλλωστε, δεν είναι η μόνη που έχασε τον άνδρα της στην Τροία. Τέλος, της σύστησε να αποχωρήσει, να ασχολείται μόνο με τις γυναικείες δουλειές και να αφήσει τα λόγια στον ίδιο, καθώς αυτός είναι ο άρχοντας του σπιτιού!

Εργασία 4^η: Τι μαρτυρούν τα πρώτα του λόγια του Τηλέμαχου μετά τη θαυμαστή αποχώρησή της Αθηνάς για τη μεταβολή του χαρακτήρα του;

Στίχοι 397-399: Κοινωνικός πολιτισμός: Πληροφορία για τις ασχολίες των γυναικών και της βασίλισσας στα ομηρικά χρόνια.

Εργασία 5^η: Ας μελετήσουμε την αντίδραση της Πηνελόπης στα λόγια του γιου της. Πώς δικαιολογείται αυτή;

Στίχοι 407-409: Οι στίχοι μαρτυρούν την αίσθηση που προκαλεί η παρουσία της Πηνελόπης στους μνηστήρες.

Στίχοι 411-414: Μέσα στην αποστροφή του Τηλέμαχου προς τους μνηστήρες ολοκληρώνεται η παρουσίαση της  απήχησης του τραγουδιού του αοιδού στο ακροατήριό του. Ακούν χωρίς φωνές, βρίσκουν τόσο ωραίο να ακούει κανείς τον αοιδό, θα  ΄λεγες η φωνή του μοιάζει με θεού.

Στίχοι 411-424:  Ένας διαφορετικός Τηλέμαχος, γεμάτος αποφασιστικότητα, θέληση, θάρρος και πίστη στον εαυτό του, ξαναπαίρνει το λόγο. Σειρά, μετά τη μητέρα του, Πηνελόπη, έχουν οι μνηστήρες. Αφορμή του έδωσε η ταραχή που σήκωσαν μόλις αποχώρησε η ποθητή γυναίκα στα δώματά της. Επιβάλλεται με τα λόγια του και, σίγουρα, κερδίζει την προσοχή τους. Προστάζει (την απαγόρευσή μου, έξω από το παλάτι πια, αλλού να ψάξετε, και στο εξής να σπαταλάτε δικά σας αγαθά ), υψώνει το ανάστημά του και αποδεικνύει με τα λόγια του ότι είναι πράγματι κληρονόμος και άξιος διάδοχος του πατέρα του.

Στίχοι 411-412, 422- 424:  Οι μνηστήρες χαρακτηρίζονται ευθέως από τον Τηλέμαχο υπερόπτες και μεθυσμένοι. Και παρακάτω παράνομοι και ατιμώρητοι ως τώρα. Η φράση του προς το παρόν, η επίκληση της θεϊκής βοήθειας, η ξεκάθαρη απειλή του θα βρείτε το χαμό,  προοικονομούν την κακή τύχη που τους περιμένει. 

Στίχοι 425-426:  Η αντίδραση των μνηστήρων αποκαλύπτει πόσο δυσάρεστα αιφνιδιάστηκαν από τον διαφορετικό αυτόν Τηλέμαχο.

Στίχοι 428-431:  Ο μνηστήρας Αντίνοος (=αυτός που νοεί-σκέφτεται πάντα αντίθετα), γιος του Ευπείθη (=αυτού που εύκολα πείθεται-υπακούει), εκπροσωπώντας, προφανώς, όλους τους μνηστήρες, απευθύνεται με τρόπο προσβλητικό και κυνικό στον νέο. Τον αποκαλεί επηρμένο και τον καταριέται να μη μπορέσει  ποτέ να διαδεχθεί το βασιλιά πατέρα του.

1.      Πώς δικαιολογούμε την απρέπειά του;

2.      Ποιο συμπέρασμα συνάγουμε από την κατάρα του μνηστήρα για τις τρέχουσες συνθήκες διακυβέρνησης  της Ιθάκης; Είναι δεδομένο ότι ο Τηλέμαχος διαδέχθηκε τον αγνοούμενο πατέρα του στο θρόνο και την εξουσία, ή όχι; Για να καταλήξετε σε ασφαλές συμπέρασμα, προσέξτε και τους στίχους που ακολουθούν (434-441).

Στίχοι 433-444: Ο Τηλέμαχος απαντά χωρίς φόβο και πάθος στον Αντίνοο. Από την απάντησή του ορίζεται ένα σοβαρό ζήτημα: Το κενό εξουσίας που άφησε πίσω του ο Οδυσσέας, αφού φαίνεται ότι αμφισβητείται η κληρονομική βασιλεία ακόμη και από τον ίδιο το γιο του βασιλιά. Αντίθετα, φαίνεται πως είναι ξεκάθαρο και αδιαπραγμάτευτο  ότι η περιουσία του πατέρα κληρονομείται από το γιο του.

Ο δεύτερος μνηστήρας, ο Ευρύμαχος (= που παντού μαλώνει, ο καβγατζής), γιος του Πολύβου (= αυτού που θορυβεί πολύ, του φωνακλά, ή αυτού που έχει στην κατοχή του πολλά βόδια), παίρνει το λόγο για να διερευνήσει την αιτία της αλλαγής στη συμπεριφορά του Τηλέμαχου. Είναι πανέξυπνος. Με διπλωματική ικανότητα, αναγνωρίζει στο νέο το δικαίωμα της ιδιοκτησίας επί όλων των αγαθών που ανήκαν στον Οδυσσέα, για να τον καθησυχάσει. Πίσω από την ευγενική προσφώνηση ωραίε και γενναίε εσύ διαγράφεται η  ειρωνική διάθεση και, πίσω από την ερώτηση  για τον ξένο, κρύβεται  η καχυποψία και η εύλογη ανησυχία του, μήπως και ευθύνεται αυτός, που  μπορεί να έφερε νέα ευχάριστα, για τη μεταμόρφωση του δειλού παιδιού σε θαρραλέο άνδρα.

Εργασία 6η: Αντιλήφθηκαν οι μνηστήρες τη θαυμαστή αποχώρηση της Αθηνάς; Απαντούμε με βάση τα λόγια του Ευρύμαχου.

Στίχοι 460-467: Ο Τηλέμαχος, με ιδιαίτερη ευστροφία, απαντά με σκοπό να καθησυχάσει τους μνηστήρες. Ό,τι κι αν ακούει, θεωρεί τον πατέρα του νεκρό. Επαναλαμβάνει τα στοιχεία για την ταυτότητα του ξένου, όπως του τα έδωσε ο ίδιος, αποκρύπτοντας την αλήθεια που του αποκαλύφθηκε στο τέλος της επίσκεψης.

Τους χρησμούς, αν κάποιον μάντη… Τα λόγια αυτά μαρτυρούν πόσο διαδεδομένη συνήθεια των ανθρώπων της ομηρικής εποχής ήταν να αναζητούν πληροφορίες για το μέλλον σε προφητείες και μαντείες (πολιτισμικό στοιχείο).

Η μέρα κλείνει, φαινομενικά, σαν όλες τις προηγούμενες. Όμως, τίποτε δεν είναι ίδιο. Η αντίστροφη μέτρηση για τους μνηστήρες έχει ήδη αρχίσει, αλλά αυτοί το αγνοούν (τραγική ειρωνεία). Αισθανόμαστε ότι ο άβουλος, ως τώρα, και ακίνδυνος Τηλέμαχος θα πρωταγωνιστήσει στην εξόντωσή τους. Και δεν είναι μόνος: Η Ευρύκλεια (= ξακουστή), η παραμάνα με τη βασιλική καταγωγή, υπόδειγμα αφοσίωσης, είναι  βέβαιο ότι θα σταθεί σύμμαχος, στο πλευρό του νέου.

Δρομολογούνται α. η έναρξη του νόστου του Οδυσσέα, β. η ενηλικίωση του Τηλέμαχου και γ. η προσέγγιση της προοπτικής του γάμου από την Πηνελόπη.

Εργασία 7^η:  Ο Όμηρος  δεν παρουσιάζει ευθέως, με χαρακτηρισμούς, την αλλαγή του Τηλέμαχου. Μας τη δείχνει με έμμεσους τρόπους. Γράψτε εσείς μερικούς στίχους, ακολουθώντας τον τρόπο του ποιητή, για να περιγράψετε αυτήν τη θαυμαστή αλλαγή.

Το τραγούδι  Χριστινάκι

Στίχοι:  Βασίλης Ρώτας, Μουσική:  Γιάννης Σπανός

Δώδεκα αγόρια του σκολειού κι η Χριστινιώ μια τάξη, μη βρέξει και μη στάξει.

Τ’ αγόρια τ’ ορκιστήκανε, στην παλικαροσύνη, να κλέψουν τη Χριστίνη.

Βαρκούλα, να, αρματώνουνε με σταυρωτό πανάκι, Χριστίνα, Χριστινάκι!

Έμπα, καλή, στη βάρκα μας, να πάμε και να `ρθούμε, τραγούδι που θα πούμε!

Τ’ αστέρια τρεμουλιάζουνε στου Ζέφυρου το χάδι τ΄ όμορφο τούτο βράδυ

Σπαρμένο χρυσολούλουδα το πέλαγο λιβάδι τ΄  όμορφο τούτο βράδυ.

Το Χριστινάκι τραγουδά, της βάρκας κυβερνήτης, γλυκιά που είν’ η φωνή της!

Και λέει τραγούδι του έρωτα και για τον πόθο λέει, για το φιλί που καίει.

Γέλια, τραγούδια σώπασαν. Τ’ αγόρια συμπαλεύουν, μοχτούν, φιλί γυρεύουν.

Κανείς δεν είναι στο κουπί, κανείς και στο τιμόνι, λαχτάρα που τούς ζώνει!

Κι η βάρκα η ποθοπλάνταχτη πάει στων νερών τα βάθη με του έρωτα τα πάθη.

Δεν κλαίω τα δώδεκα παιδιά, τους νιους, τους μαθητάδες, τις δώδεκα μανάδες.

Μόν’ κλαίω τα μάτια τα γλαρά, το λυγερό κορμάκι, τ’ αγρίμι, το ελαφάκι,

που ήτανε δώδεκα χρονώ, παρθένα Παναγιά μου, κι έλαμπε η γειτονιά μου!